Obserwatorium astronomiczne w Nehrybce

Jan Heweliusz

Jan Heweliusz urodził się 28 stycznia 1611 roku w Gdańsku z ojca Abrahama i matki Korduli Hecker. Jan przyszedł na świat w domu na rogu przy ulicy Przekupniów obecnie Straganiarska i Grobla IV. Ochrzczony został w pobliskim kościele pod wezwaniem św. Jana. Pochodził z rodziny wielodzietnej. Edukację swą rozpoczął w gimnazjum akademicki, o czym świadczy nazwisko Jan Hevlke, gdańszczanin wciągnięty do księgi wpisów tej uczelni, pod rokiem 1618, a więc miał wtedy 7 lat. Podstawowym programem nauki była łacina, jako powszechny język ludzi wykształconych w nowych czasach, oraz nauki ścisłe. W tej dziedzinie nauczycielem był Piotr Krugier, jedyny znany z nazwiska nauczyciel Heweliusza. Poświęcił on swemu uczniowi sporo czasu, wprowadzając go w arkana matematyki, gnomiki i astronomii, w stopniu przekraczającym ramy programu gimnazjalnego. Szczególną uwagę zwrócił na zagadnienia obserwacyjne. Wtedy zawiązały się między mistrzem a uczniem bliskie i serdeczne stosunki. Heweliusz jako bardzo młody człowiek przejawiał zainteresowanie astronomią. Krugier spostrzegł również zdolności manualne i artystyczne swego ucznia, zainteresował go dodatkowo mechaniką i grafiką. Przed rokiem 1627 młody Jan zostaje wysłany przez ojca do miejscowości zapisanej w najdawniejszych biografiach jako Gondecz pod Bydgoszczą (dzisiaj prawdopodobnie Grudziądz), dla ćwiczenia i utrwalania języka polskiego. W czerwcu 1630 roku Heweliusz wyjechał na studia uniwersyteckie do Lajdy, ale płynąc do Niderlandów dokonał na wysokości wyspy Hven pierwszej obserwacji astronomicznej ZAKRYCIA SATURNA PRZEZ KSIĘŻYC. Było to 29 czerwca 1630 roku. Kontynuując studia prawnicze w Lejdzie, Londynie, Paryżu i Awinionie Heweliusz przez cały czas prowadził obserwacje astronomiczne, pisał notatki, przygotował się do wydania prac naukowych. Poza tym zawierał znajomości z naukowcami omawiając swoje odkrycia i spostrzeżenia z przeprowadzonych badań. W roku 1634 wrócił do Gdańska aby skończyć studia prawnicze i jednocześnie pracować w browarze będącym własnością rodziny. Wtedy też zaczął w pełni interesować się astronomią. W roku 1639 poświęcił część majątku rodzinnego na budowę własnego obserwatorium, kontynuując dzieło Kopernika i Galileusza. Będąc za granicą , zdobył sobie wielkie uznanie wśród koronowanych głów. Król Francji Ludwik XIV przyznał Heweliuszowi w uznaniu zasług stałą roczną pensję, a do tego dodał cenne podarunki. Królowa Szwecji Krystyna nadesłała Heweliuszowi propozycję objęcia stanowiska nadwornego astronoma w Sztokholmie, jednak propozycji tej nie przyjął. W Polsce cieszył się poparciem króla Władysława IV , Jana Kazimierza , Jana III Sobieskiego. Heweliusz był także badaczem magnetyzmu ziemskiego , o czym bardzo mało pisano nawet w literaturze naukowej. Był pierwszym uczonym, który zajmował się stałymi obserwacjami magnetyzmu ziemskiego, zjawiska tak bardzo ważnego m.in. dla nawigacji. Chodziło tu o znajomość deklinacji magnetycznej kompasu. Obserwacje magnetyczne prowadzone przez Heweliusza od 1628 roku obaliły twierdzenie słynnego uczonego angielskiego Williama Gilberta (autora epokowej tezy, że Ziemia jest wielkim magnesem), iż elementy Ziemi nie ulegają zmianom w czasie ani przestrzeni. Heweliusz dowiódł, że są one zmienne, są różne w różnych punktach Ziemi i zmieniają się w czasie. Wynikła z tego odkrycia ogromna korzyść m.in. dla żeglugi morskiej. Zbudował peryskop lusterkowy, który do dziś jest używany na okrętach podwodnych. Heweliusz jest również wynalazcą śruby, która do dziś jest używana w mikroskopach. Mówiono o jego wyjątkowym wzroku, do tego stopnia, że mógł widzieć nawet gwiazdy siódmej wielkości. Za przykładem Tycho Brahe Heweliusz zbudował olbrzymie przyrządy pomiarowe, przez co zdołał udoskonalić powtarzalną dokładność pomiaru pozycji gwiazd do jednej minuty w mierze łukowej ” gołym okiem „. Tym samym przewyższył dokładność uzyskaną przez Tycho. Z pomocą swej drugiej żony Elżbiety skompletował katalog gwiazd, który okazał się niezwykle kompletny. Przy katalogowaniu gwiazd Heweliusz uformował kilka nowych gwiazdozbiorów, jak Tarcza Sobieskiego, Psy Gończe, Żyrafa, Sekstans, Jaszczurka i Lew Mały. Niestety duża część informacji uległa zniszczeniu kiedy to 26 września 1679 roku dom i obserwatorium spłonęły. Jego Atlas Ciał Niebieskich został złożony i opublikowany pośmiertnie w roku 1690 przez jego żonę. Od 1637 Heweliusz intensywnie zajął się konstruowaniem lunet i utworzył sobie jedną z pierwszych w Europie szlifiernię soczewek do celów astronomicznych. Soczewkami tymi osiągnął rezultaty zdumiewające do dziś, głównie jeśli chodzi o badanie powierzchni Księżyca. W swym najgłośniejszym dziele „Selenographia” (Gdańsk 1637) zawierającym wyniki tych badań umieścił pierwszą w historii dokładną mapę naszego satelity. Jan Heweliusz miał również zdolności artystyczne i w młodym wieku malował obrazy, a będąc za granicą odwiedzał pracownie słynnych malarzy, aby pogłębiać wiedzę w tej dziedzinie i uczyć się artystycznego rysunku i sztuki malarskiej. Potem wykorzystał swe umiejętności w ozdabianiu różnymi rycinami i ornamentami o tematyce astronomicznej swoje książki naukowe. Tokarnia, młot, pilnik i rylec stały się z czasem posłusznymi narzędziami a drewno, metale i kość słoniowa łatwym materiałem do obróbki dla jego wyszkolonych rąk, jak to sam wspominał w swojej nieocenionej autobiografii. Wynika z tego że obracał się wśród licznej grupy rzemieślników – artystów jakich było bardzo dużo w ówczesnych czasach w Gdańsku. Heweliusz kontynuował podwójne zamiłowania – twórczości naukowej i artystycznej. Sam wykonywał instrumenty astronomiczne potrzebne mu do obserwacji w jego obserwatorium. Zachował się w Muzeum Miejskim w Toruniu ofiarowany osobiście przez Jana Heweliusza Gimnazjum Toruńskiemu cyrkiel proporcjonalny typu Galileuszowych cyrkli o nieco jednak odmiennej konstrukcji, bardzo precyzyjnie wykonany noszący datę 1638 rok. Pomimo tak wielu obowiązków i różnych prac Heweliusz znajdował jeszcze czas na pielęgnowanie w swym ogrodzie przeróżnych gatunków roślin. Wyhodowane przez siebie drzewo cytrusowe owocujące przesłał królowi Janowi III Sobieskiemu. W dzień pracował noce spędzał w swym obserwatorium na badaniu ciał niebieskich, to dowodzi jakie niespożyte siły posiadał Jan Heweliusz. Na początku okresu 1670 – 1679 Heweliusz zaangażował się w tok gorącej polemiki z Johnem Flamsteedem, a później z Robertem Hokem ,którzy uznawali ,że tylko użycie teleskopów i mikrometrów pozwalało na dokładne określenie pozycji ciał niebieskich. Rozejm został osiągnięty dopiero w roku 1679, kiedy to młody wówczas Edmund Halley potwierdził , że Heweliuszowy sposób pomiaru był tak samo dokładny jak współczesne znane inne sposoby łącznie z teleskopem pomiarowym, który przywiózł ze sobą z Anglii. Heweliusz był znanym i szanowanym astronomem. W roku 1664 został przyjęty do angielskiego Royal Society a w 1666 zaoferowano mu główną pozycję w nowo wybudowanym obserwatorium w Paryżu. W następstwie Heweliuszowej odmowy pozycję te przyjął Gian Domenico Cassini. Przeprowadził wiele obserwacji księżycowych, planetarnych i słonecznych. 22 listopada 1644 roku zaobserwował fazy Merkurego. Wyniki obserwacji słonecznych były jako dodatki do jego Selenografii 1647 Cometografii 1668 oraz Machinae Coelistis 1679. Heweliusz wykorzystał własne obserwacje plam słonecznych do określenia obrotu Słońca z dokładnością większą niż uzyskano przez poprzedników. Dał nazwę fakulae jasnym regionom wokół plam słonecznych, które jest używane także dzisiaj. Jego wyniki obserwacji plam słonecznych z lat 1642- 1679 mają dzisiaj szczególne znaczenie jako, że obejmują pierwszą część tz. Mauder Minimum aktywności słonecznej, oraz okresu bezpośrednio go poprzedzającego.

Copyright © by Antoni Chrapek. All Rights Reserved Frontier Theme